Kiedy w 1970 roku znalazłem się w Teatrze Cricot 2 Tadeusza Kantora, w kręgu Grupy Krakowskiej i Galerii Foksal, sztuka awangardowa była tematem większości rozmów. Słowo „awangarda” towarzyszyło manifestacjom, wystawom, spektaklom, pojawiało się w pismach i wypowiedziach. Stało się hasłem wywoławczym, słowem kluczem oddzielającym nas od sztuki konwencjonalnej, instytucjonalnej i akademickiej. Awangarda była koniecznością i jedyną możliwą formą istnienia. Zaklęciem, które porządkowało nasz świat. Poza awangardą nie istniało nic. Liczyły się wyłącznie bezkompromisowość, radykalizm, burzenie malarstwa i teatru konwencjonalnego, opór, walka oraz egzystencja na marginesie, poza głównymi nurtami, poza instytucjami kultury.

Brzmiało to bardzo atrakcyjnie i dawało nadzieję na przyszłość. Jak miałaby ona wyglądać – nie mieliśmy pojęcia. Z upływem lat okazało się, że entuzjastów takich jak my było wielu, i wciąż przybywało. Choć awangarda z definicji jest zjawiskiem powiązanym z grupą nielicznych – „straż przednia” to przecież zaledwie niewielki oddział żołnierzy – wszyscy chcieli być awangardowi. Zaczęło się robić ciasno i nieznośnie. Pojęcie straciło na sile, utraciło magiczną moc zaklęcia, wydawało się wątpliwe. Kantor zaczął mówić o „awangardzie masowej”, „pospolitym ruszeniu awangardy”, która stawała się swoim zaprzeczeniem. Pytania się mnożyły. Co jest awangardą, a co nie jest? Jakie są kryteria awangardowości? Kto i w jaki sposób miałby decydować o tym, czym jest awangarda? Czy wreszcie: co tak naprawdę jest sztuką, a co nie jest?

W roku 1987 natrafiłem na październikowy numer amerykańskiego pisma „Artforum”, w którym znajdował się dodatek „Special Project for Artforum” – A Song to the Avant-Garde Kennetha Kocha. Był to tekst złożony z krótkich utworów w formie dramatu, ilustrowany szkicami Larry’ego Riversa. Pochodziły one z większego zbioru Tysiąc sztuk awangardowych. Całość tworzyła poetycko-malarski kolaż, spójny w warstwach semantycznej i wizualnej. Rysunki i kolaże Riversa nie są prostą ilustracją tekstu. Są jego uzupełnieniem, dopowiedzeniem zawierającym znaczenia wykraczające poza sam tekst. Powróciłem do utworu po latach i stwierdziłem, że można w nim odnaleźć te same pytania, które stawialiśmy sobie wobec kryzysu awangardy. I o tym też jest nasz spektakl.

Idąc za myślą Kocha i Riversa, podjęliśmy próbę realizacji scenicznej, która byłaby możliwie wierna zastosowanej przez autorów zasadzie kolażu. Położyliśmy nacisk na wizualną stronę spektaklu. Rysunki Riversa odegrały w niej rolę cytatów. Obok didaskaliów Kocha – które jednocześnie funkcjonują jako autonomiczne teksty literackie – były drugim źródłem wskazówek inscenizacyjnych. Do wymienionych sztuk dołączyliśmy jeszcze cztery inne, niepochodzące ze zbioru: Départ Malgache, Parasol didaskaliów, Koniec, Spłukany nad Zatoką Neapolitańską. Swoją treścią wykraczają one poza ramy głównego zagadnienia spektaklu. Pragniemy w ten sposób pokazać, że problem awangardy nie zamyka się w niej samej.

W jednej ze sztuk, jako przedstawiciel awangardy w teatrze, pojawia się postać Tadeusza Kantora. Na jej „świadków” powołani zostają także: Robert Wilson, Ariane Mnouchkine, Guillaume Apollinaire, Federico García Lorca, a wizualnie Donald Judd. Poprzez szereg odrębnych zdarzeń scenicznych próbujemy unaocznić brak jednolitej struktury współczesnej sztuki. Pytanie o awangardę pozostaje otwarte.

Roman Siwulak

Kenneth Koch, Trzynaście sztuk awangardowych, przekład Piotr Sommer
Realizacja:
reżyseria i scenografia (według szkiców Larry’ego Riversa): Roman Siwulak
muzyka: Piotr Peszat
opracowanie graficzne scenografii: Zbigniew Prokop
koordynacja techniczna: Jan Raczkowski
światła: Mariusz Gąsior
dźwięk: Tadeusz Sawka
koordynacja produkcji: Izabela Zawadzka
producent: Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora CRICOTEKA

Występują:
Norbert Burkowski – Apollinaire, Wilk, Książę z Jeziora Łabędziego, Edward, David, Prowadzący, Czesio Czas, Młody Mężczyzna
Tadeusz Dylawerski – Żongler, Tenor, Mężczyzna skaczący z drabiny, Odys, Czwarty Król, Kuglarz Jai Fu, Robert, Frank, Gospodarz, Mężczyzna
Alla Maslovskaya – Konstruktywistka rosyjska, Awangarda, Kostka, Głos upiora, Człowiek któremu sterczą nogi z kanału, Trzeci Król
Aleksandra Matlingiewicz – Afryka, Szansonistka uliczna, Kobieta w oknie, Penelopa, Balerina, Catherine, Kobieta
Piotr Sommer – Madagaskar, Autor, Mężczyzna, Sześć postaci występujących w Końcu, Strzępek Piany
Jan Trzupek – Kantor, Malarz uliczny, Mężczyzna jadący na hulajnodze, Pierwszy Król, George, Respondent, Król chiński, Mężczyzna, Harriman
Agnieszka Zieleziecka – Kaczka, Emigrantka sufrażystka, Czerwony Kapturek Roberta Wilsona, Christine, Jane, Gloria, Młoda Kobieta

Spektakl zrealizowany za uprzejmą zgodą Kenneth Koch Literary Estate, Coffee House Press. Art © Estate of Larry Rivers/VAGA, New York, NY

Organizator: Cricoteka – Instytucja Kultury Województwa Małopolskiego
Patron medialny: Radio Kraków

Cricoteka Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora | Kraków, ul. Nadwiślańska 2-4